Tarım ve Ormancılıkta Yapılması Önerilenlere Dair Rapor

Tarım ve Orman Bakanlığı’nın (TOB) mevcut yetki-sorumluluk alanını, yürürlükteki temel mevzuatı ve icraatları; güçlü yönler, kritik boşluklar ve “yapılması gerekenler” ile birlikte AB, Birleşik Krallık ve ABD’deki gelişmiş uygulamalarla kıyaslamalı olarak özetler. Rapor; 12.10.2025 itibarıyla yayımlanmış resmî belge ve güvenilir kaynaklara dayalıdır (kaynaklar her bölümün sonunda verilmiştir).

Hazırlayan:

Jeofizik Mühendisi/ Tarım Ekonomisti

1) Kurumsal çerçeve ve strateji

•Teşkilat ve görev seti: TOB merkez birimleri; bitkisel-hayvansal üretim, gıda ve yem güvenliği, su-orman ve kırsal kalkınma dahil geniş bir yelpazede düzenleme, izleme ve icra görevleri yürütür. Merkez teşkilatının güncel görev-yetki yönergesi yayımlanmıştır.

•Stratejik yön: “2024-2028 Stratejik Plan” (2025 güncellenmiş sürüm) performans göstergeleri ve öncelikleri tanımlamaktadır.

•Kırsal kalkınma/hibe: IPARD III (2021-2027) çağrıları ve 2025 yıllık takvim duyuruları aktiftir; 81 il geneline yaygınlaştırma ve yüksek hibe tutarları öngörülmüştür.

*

2) Temel mevzuat ve icraat alanları (Türkiye)

•Gıda-Yem-Veteriner/Bitki Sağlığı: Çerçeve kanun 5996, gıda-yem güvenilirliği ve hayvan/bitki sağlığına ilişkin idari yaptırımlar ve denetim yetkilerini belirler.

•Toprak ve arazi kullanımı: 5403 sayılı Kanun; arazi sınıflandırması, asgari tarımsal arazi büyüklükleri ve bölünmenin önlenmesi gibi hususları düzenler.

•Su ve nitrat kirliliği: Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması Yönetmeliği (2004; 2016 revizyonları ve 2025’te yeni değişiklik); nitrata hassas bölgelerde iyi tarım uygulamaları ve izleme esasları (yılda 4 kez örnekleme vb.).

•Havza yönetimi: AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu Nehir Havza Yönetim Planları hazırlanmaktadır.

*

3) Gelişmiş ülkelerde öne çıkan uygulamalar ve Türkiye ile karşılaştırma

*

3.1. Çevre-İklim Koşulluluğu ve Ödeme Mimarisi

•AB Ortak Tarım Politikası (2023-27): Koşulluluk (GAEC) ve eko-düzenekler (eco-schemes) ile çiftçilere çevresel fayda üreten uygulamalar için doğrudan gelir desteği bağlanır. Birçok ülke ulusal CAP Stratejik Planı ile eko-düzenek menüleri sunar (ör. Avusturya). Türkiye’de doğrudan eko-düzenek benzeri ulusal bir ödeme mimarisi yok; kırsal kalkınma eksenli IPARD ağırlıklı ilerleniyor.

•Birleşik Krallık (AB sonrası): ELM/SFI-CS-LR şemsiyesi altında agroormancılık, hassas tarım, habitat restorasyonu gibi eylem başlıkları ve ödeme oranları düzenli güncellenir. Ödemeler üç ayda bir yapılabilir. Türkiye’de çevre koşulluluğu ile doğrudan gelir desteği bağlantısı sınırlı.

•ABD: NRCS EQIP / CSP; örtü bitkisi, sulama verimliliği, besin yönetimi vb. için uygulama başına sabit ödeme tarifeleri ve avans seçenekleri bulunur. Türkiye’de benzer uygulama-bazlı ulusal tarifeler sınırlı ve yaygın değil.

*

3.2. Pestisitlerin Sürdürülebilir Kullanımı ve IPM

•AB: 2009/128/EC (SUD) ile IPM zorunluluğu, risk-kullanım azaltımı ve ulusal eylem planları; Yeşil Mutabakat / Farm-to-Fork hedefleri kapsamında 2030’a kadar kimyasal pestisit kullanım ve riskinde %50 azalma hedeflenmiştir. Türkiye’de SUD muadili bağlayıcı hedefler ve eko-düzeneklerle güçlü finansal teşvikler henüz yoktur.

*

3.3. Su kalitesi (Nitrat ve Havza Yönetimi)

•AB Nitrates Directive (91/676/EEC); NVZ (Nitrata Hassas Bölgeler), gübre uygulama takvimi/kısıtları ve eylem programlarını zorunlu kılar. Türkiye benzer Nitrat Yönetmeliğini yürütüyor ancak NVZ kapsamı, eylem programı sertliği ve sonuç göstergelerinin şeffaflığı AB’ye göre daha sınırlı/heterojen.

•AB Su Çerçeve Direktifi (2000/60/EC); iyi su durumu hedefi ve nehir havza planları. Türkiye uyum sürecini yürütmekte; tam uyum için üyelik sonrası takvim beyan edilmiştir.

*

3.4. Antimikrobiyal Kullanım (AMR) ve Hayvan Refahı

•AB (2019/6 Tıbbi Veteriner Ürünler Regülasyonu): Profilaktik grup antibiyotiklere yasak, metafilaktik kullanıma kısıt, üçüncü ülkelere ithalatta AMR şartları; veri toplama yükümlülükleri. Türkiye’de 5996 ve ikincil mevzuatla kontrol var; ancak hedefli azaltım ve kırmızı-sarı kart gibi performans temelli denetim sistemleri uygulanmıyor.

•Danimarka “Yellow Card”: Sürü bazında eşik aşımlarında uyarı-kısıtlama ve yoğun denetim; antibiyotik kullanımında kalıcı düşüş sağlamıştır. Türkiye için örnek alınabilir.

•Hayvan refahı (AB): Canlı hayvan nakli 1/2005; broiler refahı 2007/43/EC (33–39–42 kg/m² sınırları ve çevresel koşullar). Türkiye’de nakil/refah hükümleri mevcut olmakla birlikte AB seviyesinde ayrıntılı seyahat süresi, ısı stresi, stoklama yoğunluğu gibi ölçülebilir eşik-denetim yapısı sınırlı.

*

3.5. Ormansızlaşmasız Tedarik (EUDR) ve İzlenebilirlik

•AB EUDR: Sığır, kakao, kahve, palmiye, kauçuk, soya, odun ve türevleri için jeolokasyon, due-diligence ve risk sınıflaması şartları; ilk uygulama tarihi büyük işletmeler için 30.12.2025, KOBİ’ler için 30.06.2026 yönünde ertelenmiştir. Türkiye’de EUDR’ye uyum, ihracat-ithalat zincirleri (özellikle odun, kauçuk/türevleri) için kritik; ulusal izlenebilirlik/gözetim sisteminin mevzuatla güçlendirilmesi gerekir.

*

3.6. Gıda Güvenliği – Tarladan Sofraya (ABD karşılaştırması)

•ABD FSMA / Produce Safety Rule (2024-25 güncellemeleri): Ön-hasat suyu için sistem-temelli risk değerlendirmesi ve yıllık su sistemi değerlendirmeleri zorunlu kılınmıştır. Türkiye’de mikro biyolojik kriter/test odaklı yaklaşım varken, sistem değerlendirmesi + düzeltici eylem zorunluluğu FSMA kadar ayrıntılı değildir.

*

4.1. Politika-Ödeme Tasarımı

1.Eko-düzenek benzeri ulusal ödeme sistemi: Toprak-su-biyoçeşitlilik odaklı eylemler (örtü bitkisi, münavebe, agroormancılık, hassas gübreleme, sulama verimliliği, mera ıslahı) için performans-bazlı, uygulama başına sabit tarifeler oluşturulsun; IPARD dışına yaygınlaştırılsın. (AB eco-schemes, ABD EQIP/CSP referansı)

2.Koşulluluk (GAEC) adaptasyonu: Desteklerin asgarî çevre koşulları (erozyon kontrolü, tampon şeritler, çıplak toprak yasağı, sulama-besin yönetimi planları) ile bağlanması.

*

4.2. Pestisit ve IPM

3.Bağlayıcı ulusal hedef: 2030’a kadar kimyasal pestisit kullanım-riskinde %30–50 azalma hedefi; Ulusal IPM Eylem Planı’nda zararlı eşiği, düşük riskli biyolojik ürünler ve dijital karar destek sistemleri zorunlu unsurlar olsun. (AB SUD/F2F hedefleri)

4.Satış-kullanım istatistikleri ve şeffaflık: İl/ürün bazında yıllık açık veri; risk göstergeleri (HRI) yayınlansın. (AB veri toplama yaklaşımı)

*

4.3. Su ve Besin Elementi Yönetimi

5.NVZ kapsamını genişletme ve sıkı eylem programı: Gübreleme kapama dönemleri, azot-fosfor tavanları, gübre depolama standartları ve tarla başı tampon şerit zorunluluğu; izleme sonuçlarının halka açık havza panolarında raporlanması. (AB Nitrates/WFD)

6.Su izleme entegrasyonu: Nitrat Yönetmeliği’nin 2025 değişiklikleriyle gelen düzenli örnekleme; nehir havza planı hedefleri ve tarımsal destek koşulluluğu ile bağlansın.

*

4.4. AMR ve Hayvan Refahı

7.“Sarı Kart” benzeri antibiyotik eşik sistemi: Tür-yaş grubu bazında kullanım eşikleri, aşı-biyogüvenlik planı zorunluluğu, eşik aşımına yoğun denetim ve yaptırım. (Danimarka modeli)

8.Nakil ve refahta AB düzeyi eşikler: Sıcaklık/süre limitleri, canlı ağırlık-alan (kg/m²), CDMR (kümülatif günlük mortalite) takibi ve elektronik denetim. (EC 1/2005; 2007/43/EC)

*

4.5. Gıda Güvenliği

9.FSMA-benzeri ön-hasat su yönetimi: Taze ürünlerde yıllık su sistemi risk değerlendirmesi, kritik kontrol noktaları ve düzeltici eylem planları; laboratuvar testleriyle birlikte sistem-temelli yaklaşımın mevzuata girmesi.

*

4.6. Ormansızlaşmasız Tedarik

10.EUDR uyum programı: Orman ürünleri ve EUDR kapsamlı tarımsal emtialar için parsel jeolokasyonu, izlenebilirlik yazılımı, tedarikçi risk skorlaması ve ülke risk sınıflamasına uyum rehberi; gümrükte veri entegrasyonu.

*

4.7. Yönetişim-Veri-Şeffaflık

11.Açık veri panoları: Pestisit satış/kullanım, gübre kullanımı, su kalitesi, antibiyotik tüketimi, refah denetimleri, eko-eylem ödemeleri ilçe düzeyinde yayımlansın.

12.Dijital izin-denetim: Tekil çiftlik kimliği, gübre-pestisit e-defteri, hayvancılıkta reçete-kullanım entegrasyonu (e-reçete + stok).

*

5) 12–36 aylık yol haritası (özet)

•0–12 ay: EUDR yol haritası ve pilot izlenebilirlik; Sarı Kart taslağı; Nitrat NVZ güncellemesi ve tampon şerit zorunluluğu; taze meyve-sebzede ön-hasat su riski rehberi; açık veri panolarının 1. fazı.

•12–24 ay: Eko-düzenek benzeri ödemelerin ilk paketi; IPM bağlayıcı hedefleri ve HRI raporlaması; refah-nakil eşiklerinin mevzuat uyarlaması.

•24–36 ay: NVZ eylem programlarıyla su kalitesinde iyileşme hedefleri; AMR kullanımında %20+ düşüş; eko-düzenek kapsamının ülke geneli yayılımı ve performans ödemeleri.

*

6) Riskler ve başarı ölçütleri

•Başarı metrikleri: HRI (pestisit risk göstergeleri), NVZ’de nitrata bağlı NO₃⁻ ≤ 50 mg/L ihlal oranı, antibiyotik mg/PCU düşüşü, su “iyi durum” payı, eko-eylem alanı/hektar, EUDR uyumlu tedarik payı.

•Uygulama riskleri: Çiftçi gelir etkisi ve idari yük; çözüm olarak basit tarife tabloları, avans ödemesi ve dijital başvuru. (ABD/UK örnekleri)

***

⸻

•TOB kurumsal/strateji: Merkez görev-yetki yönergesi; 2024-2028 Stratejik Plan (2025 güncelleme); IPARD III duyuruları.

•Mevzuat TR: 5996 sayılı Kanun; 5403 sayılı Kanun; Nitrat Yönetmeliği (2016 rev. ve 2025 değişikliği).

•AB Tarım/Çevre: CAP eco-schemes; Nitrates Directive; Water Framework Directive; SUD/IPM; Farm-to-Fork hedefleri.

•Hayvan refahı/AMR: Reg. (EU) 2019/6; 1/2005 nakil; 2007/43/EC broiler; Danimarka Yellow Card.

•EUDR: Komisyon ve sektör rehberleri; uygulama takvimi/ertelenme.

•ABD örnekleri: FSMA Ön-hasat Su Kuralı; NRCS EQIP/CSP.

•BK örnekleri: ELM/SFI ödemeleri ve rehberleri.